Gdyby więc Stany Zjednoczone uświadomiły sobie konieczność rezygnacji z ich dotychczasowej polityki walutowej, i co za tym idzie konieczność współpracy z przodującymi euroazjatyckimi narodami ku odbudowie gospodarczej wedle pryncypiów z lat 1933-65, utworzone w ten sposób partnerstwo między USA, kontynentalną Europą i czołowymi narodami Azji byłoby wystarczającą podstawą, aby przeprowadzić koniecznie dziś potrzebne globalne reformy systemowe. Dla naszej planety nie ma dzisiaj innej alternatywy.

Przyznać należy, iż niedawno usadzony u władzy rząd amerykański pod przewodnictwem Busha wydaje się sprawiać wrażenie absolutnej determinacji w kształtowaniu polityki, różniącej się biegunowo od moich sformułowań. Możliwym jest także, iż rząd ten w polityce swej wytrwa aż do końca - do końca nader smutnego dla całej planety. Jeżeli jednak administracja amerykańska zmuszona będzie stawiać czoła wzrastającej liczbie kryzysów, przewyższających rozmiarami wszystkie dotychczasowe przypuszczenia, możliwa stanie się też zmiana kursu politycznego, i to zmiana bardzo raptowna. Takowa zmiana musiałaby nadejść jednak już wkrótce - w przeciwnym razie coraz bardziej prawdopodobnym stanie się najgorszy scenariusz dla naszej planety.

Sukces obecnej polityki gospodarczej, realizowanej przez rząd Busha, jest absolutnie wykluczony - niezależnie od rodzaju wpływających na nią czynników. Polityka ta skazana jest na rychłą i nader katastrofalną porażkę, a oznaki tego procesu stają się w międzyczasie z każdym dniem wyraźniejsze. Co gorsza, rząd amerykański, rozpaczliwie próbujący przeciwdziałać krachowi przy użyciu wewnątrzpolitycznych i globalnych "kryzysowych metod zaradczych", jest w stanie rozpętać chaos na skalę światową.

Jeżeli w Stanach Zjednoczonych i w Europie wyciągniemy właściwe wnioski z polityczno-gospodarczego spadku, który nastąpił po erze Roosevelta, i wnioski te przeciwstawimy nabierającemu dziś impetu światowemu kryzysowi gospodarczemu i finansowemu, wówczas możemy jasno sobie uświadomić, jak pilnie potrzebna jest dzisiaj zmiana paradygmatu politycznego i powrót do pryncypiów Roosevelta. Tym niemniej, precedensowy przykład Roosevelta - jakkolwiek absolutnie konieczny dla uzdrowienia dzisiejszego systemu - sam w sobie nie jest jeszcze wystarczający.

W tych dniach zmuszeni jesteśmy, aby posłużyć się owocnymi aspektami pryncypiów Roosevelta jako precedensowym przykładem dla zarządzeń prawnych i działań dyplomatycznych, których przeprowadzenie stało się konieczne w obliczu międzynarodowego kryzysu. Każdy inny wybór bazy naszych działań byłby najpewniej mniej efektywny. Jednocześnie jednak musimy być świadomi zagrożeń, związanych z możliwością przekształcenia żywotnych osiągnięć Roosevelta w martwy statystyczny model, będący pustą karykaturą tychże osiągnięć. Zagrożenia te chcę uczynić tematem moich kolejnych rozważań.

Zwykły przykład działania czy wyraz idei?

Jednym z najbardziej rozpowszechnionych błędów, grasującym dzisiaj wśród zawodowych ekonomistów, jest interpretacja obecnego kryzysu nie jako dogłębnego kryzysu systemowego, ale jako cyklicznego załamania koniunktury. Obecnie jednak mamy do czynienie nie z periodycznie powtarzającą się depresją, ale z całkowitym załamaniem się systemu. Przyczyn tego załamania można się doszukiwać w błędnych - acz nader rozpowszechnionych - pryncypialnych założeniach, będących podstawą podejmowania decyzji politycznych przez instytucje monetarne, banki i rządy w ciągu ostatnich 30 lat. Dogłębny kryzys systemowy, jak ten, z którym mamy obecnie do czynienia, nie daje się opisać - a tym mniej powstrzymać - przy użyciu zwykłych, powszechnie dziś nauczanych metod statystycznych.

Dla naszych rozważań aktualnym pozostaje, co twórca współczesnej astrofizyki, Johannes Kepler, stwierdził na temat orbity Marsa. Polityka gospodarcza Roosevelta przynosiła rezultaty i była z pewnością najlepsza ze wszystkich rozwiązań, jakie wypróbowano od tamtej pory. Wystarczy jednakże przywołać na myśl skutki minionych kolizji naszej planety z asteroidami, albo wyobrazić sobie możliwe skutki takiej kolizji w przyszłości, aby jasno rozpoznać, iż owe z pozoru racjonalne i przewidywalne orbity ciał niebieskich - lub też wykresy rozwoju gospodarek narodowych, lub też gospodarki światowej - mogą zawierać śmiertelnie niebezpieczne, a niedostrzegalne dla statystyków aspekty, będące w systemowym znaczeniu ich immanentnym potencjałem.

Idąc za przykładem Keplera musimy dziś zgłębić pryncypia, leżące pod powłoką zewnętrznego mechanizmu funkcjonowania systemu słonecznego. Zwykła próba skopiowania sukcesów minionej fazy historycznej jest tutaj niewystarczająca. Koniecznym jest wykrycie i zrozumienie głębszych, fundamentalnych przyczyn, które stały się podstawą minionych osiągnięć. Musimy być świadomi obecnego od samego początku ryzyka, płynącego ze zbyt uproszczonych schematów myślowych. Asteroidy, pozornie podążające po przewidywalnych orbitach - podobnie jak statystyczne szkice przebiegów gospodarczych - niekiedy spadają na Ziemię, ze wszystkimi tego skutkami.

Sam Roosevelt powoływał się przy realizacji swoich metod, które zastosował w obliczu światowego kryzysu gospodarczego 1929-33, na zasady "Amerykańskiego Systemu Ekonomii Politycznej", opracowane przez Aleksandra Hamiltona pospołu z jego czołowym współpracownikiem i przodkiem Roosevelta, Isaakiem Rooseveltem. Zasady te zostały opracowane w opozycji do działań jednego z dwu głównych amerykańskich protagonistów ówczesnej Korony Brytyjskiej, Aarona Burra, przedstawiciela Bank of Manhattan. (Drugim głównym oponentem był Albert Gallatin.) Roosevelt, jak sam często podkreślał, umiejscawiał się - w czasie swoich studiów i później jako prezydent - w tradycji założycieli Stanów Zjednoczonych i w opozycji do, jak sam nazywał tę frakcję, "amerykańskich Torysów". Członkami "amerykańskich Torysów" byli dla przykładu niektórzy poprzednicy Roosevelta na urzędzie prezydenckim, jak Theodore Roosevelt, sympatyk Ku-Klux-Klanu Woodrow Wilson czy też Calvin Coolidge.

Roosevelt wzrastał w atmosferze duchowej tradycji takich prezydentów jak James Monroe, John Quincy Adams i Abraham Lincoln. Podobnie jak ekonomiści Aleksander Hamilton, Friedrich List i Henry C. Carey był zdecydowanym i otwartym przeciwnikiem amerykańskiej linii politycznej, reprezentowanej przez "Torysów". Wzorem Lincolna, który przezwyciężył linię polityczną "Torysów", realizowaną przez Partię Demokratyczną w latach 1829-61 - a będącą w swych konsekwencjach zdradą amerykańskich interesów - Franklin Roosevelt, jako zdeklarowany przedstawiciel amerykańskiej tradycji politycznej, przezwyciężył zgubną w skutkach politykę gospodarczą Calvina Coolidge'a, prezydenta-"Torysa".

W czasie całej swojej prezydentury Roosevelt potępiał, jak je sam nazywał, "XVIII-wieczne metody" Monarchii Brytyjskiej. Był przeciwnikiem perspektywy, w myśl której powojenny system światowy miałby być zarządzany metodami Adama Smitha. Jego wizją był zamiast tego porządek światowy, w którym światu, nagle uwolnionemu od resztek portugalskiego, holenderskiego, brytyjskiego i francuskiego kolonializmu udostępnione zostałyby metody Hamiltona, Lista i Carey'a.

Amerykańska myśl polityczna

Aby uniknąć ryzyka spłyconego kopiowania doktryny Franklina Roosevelta, musimy rozpoznać fakt, iż doktryna ta była niedoskonałą acz zwieńczoną sukcesem próbą wdrożenia w życie amerykańskiej myśli politycznej w jej ekonomicznym aspekcie. Mówiąc "amerykańska myśl polityczna" mam jednocześnie na myśli wpływ europejskiego klasycyzmu w osobie G. W. Leibniza na sformułowania Deklaracji Niepodległości Stanów Zjednoczonych, jak i ten sam wpływ na doktrynę ekonomiczną Hamiltona. Mam także na myśli wielokrotnie uwieńczoną sukcesem realizację tej doktryny, którą Hamilton, Mathew Carey, Friedrich List i Henry C. Carey definiowali jako "Amerykański system ekonomii politycznej". Jest to ta sama doktryna, która pod nazwą "amerykańskiego systemu" poczynając od 1877 roku odegrała wiodącą rolę w dziele uprzemysłowienia Niemiec za rządów Bismarcka, podobnie jak przy uprzemysłowieniu Rosji pod przewodnictwem takich postaci jak wielki Mendelejew.

Wśród wielu ekonomistów (i nie tylko pośród nich) rozpowszechniony jest dzisiaj następujący, zasadniczy i katastrofalny błąd myślowy. Powtarzają oni mniej więcej te słowa: "Jeśli ten kryzys ekonomiczny naprawdę jest tak niebezpieczny, jak Pan to utrzymuje, to być może zastanowimy się nad pewnymi poprawkami i uzupełnieniami obecnej doktryny gospodarczej." Ale dokładnie taki właśnie spłycony, uproszczony sposób myślenia przywiódł świat do stanu, w jakim się on obecnie znajduje. Musimy zaprzestać raz na zawsze absurdalnych usiłowań, aby wspólne, kierowane świadomą wolą poczynania żywych ludzkich jednostek wyjaśniać w oparciu o statystyczne wykresy kinematycznej interakcji pomiędzy martwymi obiektami.

Dla stanu danej gospodarki narodowej w czasie obejmującym okres dojrzewania jednej generacji lub dłuższym, zasadniczo rozstrzygające są długoterminowe inwestycje i związane z nimi długoterminowe strategie gospodarcze poszczególnych rządów jak też prywatnych inwestorów, strategie realizowane na przestrzeni co najmniej jednego pokolenia. Mówiąc o długoterminowych strategiach gospodarczych mam na myśli celowy zamiar, jaki społeczeństwo wyznacza sobie przy realizacji swoich inwestycji. Ów zamiar wyraża się nie tylko poprzez wkłady finansowe, lecz także poprzez długoterminowe inwestycje fizyczne dla podtrzymania wzrostu ludności, dla rozwoju kraju, dla wspomagania badań naukowych i rozwoju środków produkcji. Prosty fakt egzystencji młodego dorosłego człowieka jest dzisiaj także wyrazem zamiarów, z jakimi nosili się jego rodzice przed ćwierćwieczem.

Te jedynie formy rządu i gospodarek narodowych można uznać za obdarzone światłem rozumu, którym towarzyszą rozumne zamiary i które swoje obecne działania i zasoby stawiają w służbie celów w przyszłości. Takimi właśnie były rządy gospodarcze Lincolna i Franklina Roosevelta, jak też polityka ekonomiczna francuskiej Piątej Republiki w czasie prezydentury DeGaulle'a. Tego rodzaju rządy gospodarcze, z powodu jasnej struktury ich zamiarów i efektywności ich poczynań, nazywane są niekiedy „dyrygistycznymi".

Do kumulacji zjawisk, wyrażającej się w obserwowanym przez nas obecnie globalnym załamaniu finansowym, doprowadziła właśnie realizacja zamiarów, pielęgnowanych w okresie ostatnich ponad trzydziestu lat, zamiarów, które stały się w końcu realną polityką. Obecny kryzys nie jest rezultatem realizacji takich czy innych teorii statystycznych, jest on wynikiem złych zamiarów, błędnych zamiarów, jak dla przykładu zamiar wdrożenia - czy też wmuszenia - całemu światu doktryny „wolnego handlu", jak zamiar „globalizowania" rozmaitych zjawisk - w tym też i zaraźliwych chorób, dotykających ludzi i zwierzęta. Obecne kryzysy są wynikiem zamiarów, realizowanych przez rządy, instytucje finansowe i tak zwaną opinię publiczną w ciągu nie mniej niż trzech ostatnich dekad. W Ameryce obecny kryzys jest naturalnym skutkiem tych tendencji, które swój początek biorą w latach 1966-72, kiedy to przeprowadzono zasadniczą reorientację amerykańskiej doktryny politycznej. Wyrazem tych zmian był dla przykładu stały wzrost wpływu Towarzystwa Mont Pelerin czy też pro-rasistowskie skłonności prezydenta Nixona, pokaranego przez własną głupotę z sierpnia 1971 roku.

Jak wykazał Kepler, stała orbita o nieregularnym przebiegu może być opisywana tylko w kategoriach swojej charakterystycznej, immanentnej tendencji, lub też, innymi słowy, zamiaru. Dla tych samych przyczyn nasze usiłowanie zrozumienia natury obecnego, systemowego kryzysu powinno przyjąć formę poszukiwania tych pryncypiów, które, wyrażone jako zamiar, mogłyby przywrócić nasz system na bezpieczne orbity. Bezpłodnym byłoby tutaj definiowanie obecnego kryzysu jako nieodwracalnego nieszczęścia.

Zamiast debat na temat, czy powinniśmy dziś ślepo kopiować rozwiązania Franklina D. Roosevelta czy też nie, powinniśmy przeanalizować zamiar, jaki przyświecał mu przy realizacji tych rozwiązań, i porównać zamiary Roosevelta z zamiarami frakcji stojącej za nieszczęsnym prezydentem Coolidgem. Frakcja ta jest autorem wielkiej depresji gospodarczej, którą Coolidge pozostawił w spadku swojemu pechowemu następcy Herbertowi Hooverowi.

Roosevelt nie ograniczył się do przeprowadzenia tylko niektórych środków zaradczych jako reakcji obronnej na kryzys. Porażka polityki gospodarczej Coolidge'a - opartej na wzorcach brytyjskich - była dla niego dodatkowym potwierdzeniem konieczności powrotu do źródeł amerykańskiej myśli politycznej, i dodatkowym dowodem, iż zdrada amerykańskich patriotycznych ideałów musi doprowadzić do takiej porażki. Załamanie brytyjskiej doktryny wolnego handlu w latach 20-tych traktował jako dowód systemowej przewagi amerykańskiej myśli politycznej i jej zamiarów.

Dzisiaj znane są nam fakty dotyczące uzdrowienia amerykańskiej gospodarki po wolnorynkowej „depresji Coolidge'a" z lat 1929-33. Znane są nam sukcesy Roosevelta w zastosowaniu metod "Systemu Amerykańskiego" w latach 1933-45, jak i sukcesy przy stosowaniu tych samych metod przy odbudowie wyniszczonych wojną państw Europy Zachodniej w latach 1945-65. I takoż dzisiaj mamy za sobą 35 lat stałego, coraz głębszego pogrążania się w stan wyrażający się obecnym kryzysem, kryzysem potencjalnie niezahamowalnym, gdyż w międzyczasie nie tylko powtórzone zostały wolnorynkowe błędy ery Coolidge'a, lecz także realizowana była absurdalna, utopijna polityka, daleko przekraczająca najgorsze wzorce tego prezydenta.

Naszym dzisiejszym zadaniem jest wykazać, iż zamiary będące podłożem globalnej polityki gospodarczej ostatnich trzydziestu lat stanowiły katastrofę dla ludzkości. Ów wykaz, czy też raczej „dowód rzeczowy", musi zmotywować nas do rozpoczęcia usiłowań, by odpowiednio zmienić zamiary rządów i innych odpowiedzialnych instytucji. Naszą powinnością dzisiaj jest ta sama postawa, jaką wykazał Roosevelt w obliczu depresji z lat 1929-33. Musimy zerwać z całokształtem polityki, której zamiary przywiodły nas do obecnej ruiny, i na ich miejsce musimy sformułować uczciwe, prawe zamiary, odpowiadające wypróbowanym pryncypiom tych epok, które cechowały się postępem i rozwojem.

Aby zawęzić pole naszych poszukiwań, pryncypia te można w pierwszej linii utożsamiać z tymi ideami, których realizacja w czasach nowożytnych do 1965 roku zwieńczona była sukcesem.

Klauzula dobra publicznego

Rozstrzygającym elementem, zasadniczo odróżniającym politykę odbudowy gospodarczej Roosevelta od polityki wszystkich jego przeciwników - bądź prezydenta Coolidge'a, bądź politycznej opozycji w czasie samej prezydentury Roosevelta, bądź też późniejszych prezydentów, od Nixona po dzień dzisiejszy - jest tak zwana „klauzula dobra publicznego", stanowiąca wstęp do konstytucji Stanów Zjednoczonych.

Roosevelt wygrał większość, jeśli nie wszystkie konflikty polityczne swojej prezydentury, w których chodziło o uczynienie tejże konstytucyjnej zasady podstawą amerykańskiej doktryny politycznej. Od czasu, kiedy republikanin Nixon zawiązał sojusz ze sferami Ku-Klux-Klanu i temu podobnymi, żaden z amerykańskich prezydentów za wyjątkiem Clintona nie usiłował bronić tej zasady. Sam Clinton, pod maniakalnym naciskiem swojego wiceprezydenta Al Gore'a pospołu z innymi moimi politycznymi przeciwnikami w łonie Partii Demokratycznej, zmuszony został w lecie 1996 roku do zawarcia pełnego ustępstw kompromisu.

Kwestia dobra publicznego jest najważniejszym z polityczno-gospodarczych tematów, które musimy podjąć, chcąc uchronić świat przed zbliżającą się katastrofą. Przyczyn obecnej globalnej katastrofy gospodarczej doszukiwać się można w ostatecznym efekcie właśnie w fakcie, iż w wieku XX wciąż na nowo podejmowano usiłowania, aby zniweczyć cały dorobek nowożytnej historii europejskiej, i aby powrócić do dawnych imperialnych wzorców: do starożytnego Rzymu, do sterowanych przez Wenecjan w XIII-XV w. wojen przeciwko młodym państwom narodowym, czy też do - również manipulowanych przez Wenecję - wojen religijnych 1511-1648.

Owa na nowo powstała doktryna, wyrażająca zamiar powrotu do średniowiecznych stosunków społecznych, nosi dzisiaj nazwę "globalizacji". Charakterystyczną jej cechą jest zdecydowana wrogość wobec jakiejkolwiek formy prawnej, stojącej w opozycji do „globalizacji", oraz żądanie całkowitego, globalnego unieważnienia pryncypiów znanych jako zasady „dobra publicznego" i „użyteczności publicznej". Aby zmierzyć się z tym problemem, musimy przeanalizować, gdzie leżą korzenie tej doktryny i jakie zajmuje ona miejsce w całokształcie historii cywilizacji nowożytnej, dominującej dziś na całej planecie. W zrozumieniu tych zagadnień dopomóc nam może krótkie przedstawienie tła historycznego, będące tu jedynie zarysem najważniejszych tematów.

Okropieństwa „ciemnego średniowiecza" Europy wieku XIV, jak i niekończąca się „Wojna Stuletnia", trwająca do połowy XV wieku, wywołały w XV wieku reakcję w postaci "odtrutki" na feudalizm: ideę współczesnego, suwerennego państwa narodowego. Ten nowy model społeczny zrealizowany został z początku we Francji w wyniku reform Ludwika XI-go, a następnie w Anglii w efekcie wielkiego dzieła reformatorskiego króla Henryka VII-go. Te XV-wieczne reformy zapoczątkowały powstanie współczesnych gospodarek narodowych i stały się podstawą wielkich osiągnięć dla poprawy warunków bytu ludności i rozwoju demograficznego.

Rozstrzygającym momentem tych rewolucyjnych przemian w kierunku powstania suwerennych, narodowych struktur ekonomicznych był moment sformułowania zasady dobra publicznego. Zasada ta była wyrazem zamiaru, mówiącego iż tylko rządy, starające się działać w myśl dobra publicznego żyjącej i przyszłej ludności, mają mandat moralny uprawniający je do sprawowania władzy.

Porządek prawny wyraża się zatem nie tyle w samej literze prawa, co w efektywnie realizowanym zamiarze, jaki patronował utworzeniu tego porządku. W ten sposób zamiary stają się kluczowym faktorem, wpływającym na los całych ekonomii narodowych, a nawet cywilizacji.

Klauzula dobra publicznego praktycznie znosiła porządek babilońskiego, rzymskiego i temu podobnych imperiów, w myśl którego ludność podzielona była na dwie grupy: panującą oligarchiczną mniejszość pospołu z jej uzbrojonymi i pozostałymi lokajami oraz całą ogromną resztę, zdegradowaną faktycznie do roli ludzkiego zwierzęcia. Charakterystycznym przykładem usiłowań, aby to upodlenie wielkich mas ludzkich kontynuować także i w czasach nowożytnych, jest niechlubna fizjokratyczna teoria doktora François Quesney'a. Quesney wysławiał feudalizm w sposób odarty z wszelkiego wstydu. Mimo to jego argumenty różnią się tylko nieznacznie od repertuaru, jakim posługiwali się John Locke, Bernard Mandeville lub też sam Adam Smith. Rozprawa tego ostatniego, zatytułowana "O dobrobycie narodów", była w dużym stopniu plagiatem pism innych fizjokratów w rodzaju Quesney'a.

Siły, w których interesie było utrzymanie feudalnego porządku, starały się powstrzymać rozwój suwerennych państw narodowych. Jedną z ich metod było rozpętywanie wojen religijnych. Osiągnięcia, jakie stały się udziałem ludzkości od czasów utworzenia państw narodowych, okazały się jednak nieodwracalne. Osiągnięć tych nie zdołały zniweczyć nawet obie niszczycielskie wojny światowe XX wieku - aż do momentu, w którym przed około trzydziestu laty zapoczątkowano odwrotny trend, kontynuowany aż do dzisiaj. Celami państwa narodowego było, obok innych pokrewnych zamiarów, dbanie o rozwój infrastruktury, popieranie badań naukowych i postępu technicznego, a także stopniowe znoszenie feudalnego poddaństwa. Działania te prowadziły do wzrostu przeciętnej długości życia, poprawy warunków bytowych mierzonej w jednostkach demograficznych zarówno na poszczególną rodzinę jak i na całość ludności, wreszcie do stałego rozwoju potencjału produkcyjnego, mierzonego na głowę mieszkańca i kilometr kwadratowy. Zamiary manifestujące się w postaci suwerennego państwa narodowego, w którym poczynania jednego pokolenia decydują o przyszłości jednego lub dwu następnych, rozprzestrzeniły się na wszystkie struktury społeczne w nowożytnej Europie, jak i poza nią.

Jednakże z powodu nieprzerwanego trwania silnej tradycji feudalnej w łonie nowożytnej Europy, idea suwerennego narodowego państwa-republiki, choć z samej Europy się wywodząca, swój pierwszy pełniejszy wyraz znaleźć musiała poza nią. Mowa tu o utworzeniu i rozwoju republiki Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej. Rozwój tego państwa - od kolonialnych początków poprzez zwycięstwo Abrahama Lincolna aż do ostatniego ćwierćwiecza XIX wieku - wyraża jednocześnie zamiary charakterystyczne dla polityki ekonomicznej utrzymanej w republikańsko-amerykańskim duchu, zamiary uprzemysłowionego, suwerennego państwa narodowego. Idee te w coraz większym stopniu realizowane były także i na kontynencie europejskim. Przyspieszony rozwój ekonomiczny Niemiec, Rosji i Japonii w ostatnim ćwierćwieczu XIX wieku jest właśnie przykładem na to, jak sukces amerykańskiej gospodarki z lat 1861-76 wpływał na sposób myślenia i działania narodów w wielu regionach Eurazji.

Ciężkim ciosem dla nowo powstałej amerykańskiej republiki był przebieg wypadków we Francji w okresie 1789-1815, jak również wrogie działania Monarchii Brytyjskiej i Świętego Przymierza. Tym niemniej, zwycięstwo Lincolna nad skonfederowanymi marionetkami Lorda Palmerstona przypieczętowało charakter rozwoju amerykańskiej gospodarki aż do momentu, w którym przed około trzydziestu laty zapoczątkowany został trend diametralnie odwrotny. W XX stuleciu, po zabójstwie prezydenta Williama McKinley'a w roku 1901, frakcja amerykańskich Torysów przejęła kontrolę nad rządem i większą częścią procesów gospodarczych. Franklinowi Rooseveltowi udało się raz jeszcze przezwyciężyć ten trend z lat 1902-32, i przywrócić Stany Zjednoczone na drogę polityki gospodarczej, wytyczonej przez Lincolna.

Zewnętrzne cechy rozwoju gospodarki Stanów Zjednoczonych ulegały zatem stałym przemianom, ale leżący u podłoża tego rozwoju wewnętrzny zamiar pozostawał niezmienny w swoim charakterze - aż do momentu, w którym usiłowania wytrzebienia tegoż zamiaru, poczynając od roku 1965 aż po dzień dzisiejszy, zaczęły osiągać przewagę. Przebieg rozwoju amerykańskiej gospodarki można zrozumieć tylko na bazie tegoż właśnie wewnętrznego konfliktu zamiarów, a nie w oparciu o zwykłe modele statystyczne.

Rozstrzygającym elementem tego konfliktu jest opozycja dwóch modeli: Leibnizowskiej doktryny dobra publicznego, wyrażonej słowami "Prawo do życia, wolności i dążenia do szczęścia", oraz przeciwstawionej jej oligarchicznej doktryny konfederatów, sformułowanej przez zwolennika niewolnictwa Johna Locke'a w słowach "Prawo do życia, wolności i posiadania". Ta właśnie doktryna znajduje dziś swoje wcielenie w postaci neokonfederacyjnej ideologii "Shareholder Value" [ Wartości Grona Akcjonariuszy ], masowo popieranej przez obecny Sąd Najwyższy Stanów Zjednoczonych, w swej większości nastawiony radykalnie pozytywistycznie i rasistowsko.

Od samego momentu swojego powstania republika amerykańska stanowiła arenę zaciekłych walk politycznych. Grupa republikańska, broniąca interesów dobra publicznego, zmuszona była zmagać się we wszystkich kwestiach dotyczących gospodarki, ustroju socjalnego i polityki zagranicznej z wrogo nastawioną frakcją, opisaną przez Roosevelta jako "amerykańscy Torysi". Od czasu kampanii wyborczej prezydenta Richarda Nixona w roku 1966 ci właśnie amerykańscy Torysi zajmują coraz więcej kluczowych stanowisk w strukturach amerykańskiej polityki i gospodarki. Zasada dobra publicznego, odrzucana zarówno przez obecny rząd jak i przez większość członków Sądu Najwyższego, stanowi jednocześnie wyraźne rozgraniczenie pomiędzy dwoma pryncypialnie różniącymi się typami doktryn, reprezentowanymi w amerykańskiej polityce gospodarczej i społecznej tak wewnątrz kraju, jak i poza jego granicami.

Kryzys z lat 1929-33 wyniósł do władzy reprezentowaną przez prezydenta Franklina Roosevelta doktrynę dobra publicznego. Podobnie też obecne, zbliżające się załamanie amerykańskiej polityki gospodarczej ostatnich trzydziestu lat, mogłoby doprowadzić do powrotu w stronę zasady dobra publicznego, jak już to miało miejsce w latach 1932-33. Gdyby zwrot taki faktycznie nastąpił, Stany Zjednoczone skłaniałyby się ku rozpoczęciu współpracy z Eurazją w ramach zarysowanego przeze mnie modelu.

Chwilowo ów zwrot polityczny pozostaje otwartym pytaniem. Jest on jednak najlepszą z możliwych opcji na przyszłość.

Zasady współczesnej ekonomii

Zasada dobra publicznego oznacza, że konstytucja danego kraju w ten sposób wpływa na zamiary rządu, iż ten nie może sformułować żadnych przepisów bądź też postanowień traktujących większość ludności jako swego rodzaju ludzką mierzwę. Głównym zadaniem rządu jest obrona narodowej racji stanu, rozumianej jako interes żyjących obecnie obywateli oraz ich następców. W obrębie podlegającego mu terytorium rząd zobowiązany jest do działań, mających na celu poprawienie podstawowych warunków demograficznych ogółu ludności oraz wspomaganie wzrostu produktywności, mierzonego na głowę mieszkańca.

Owe zobowiązania, którym podlegają rządy poszczególnych krajów, prowadzą nas do pojmowania naszej planety jako fenomenu nazwanego przez wybitnego naukowca, Władimira Wernawskiego, "noosferą". Innymi słowy, ludzki geniusz twórczy powinien być używany w zamiarze pracy nad istniejącą biosferą: w celu jej utrzymania, jej zmiany i ulepszenia dla potrzeb ludzkiej egzystencji. Owa ogólna idea musi znaleźć swój wyraz w sformułowaniu innego, pokrewnego zamiaru: zamiaru rozwoju dostępnej człowiekowi przestrzeni poprzez racjonalne, szeroko zakrojone projekty inwestycyjne, jak ulepszanie zasobów wodnych, gospodarki energetycznej, transportu itd.

Dla zrealizowanego rozwoju noosfery potrzeba również zamiarów, ukierunkowanych w stronę podwyższania poziomu wiedzy i produktywności ogółu społeczeństwa. Zamiary takie wyrażać się muszą w popieraniu postępu naukowego i technicznego. Służba dla dobra publicznego możliwa jest jedynie przy tak właśnie sformułowanych zamiarach.

W konsekwencji takiego pojmowania dobra publicznego rządy poszczególnych krajów zobowiązane są, by swoją uwagę koncentrować przede wszystkim na samej fizycznej stronie struktur produkcyjnych. Strona finansowa długoterminowej polityki gospodarczej danego rządu powinna ograniczać się do wybranych działań dla popierania handlu i zatrudnienia, tych jednakże, które przynoszą odczuwalne fizyczne korzyści. Racjonalnie ugruntowany system gospodarczy jest w pierwszej mierze celowo ukształtowanym systemem zjawisk fizycznych, i dopiero jego pochodną jest system finansowy.

Sformułowanie owych pożądanych zamiarów może dokonać się w drodze ogólnego uświadomienia, iż rządy krajów są obiektywnie zobowiązane do służby dla dobra publicznego, dokonywanej poprzez realizację wzrostu gospodarczego. Fakt ten nakłada na każdy z rządów obowiązek, by podejmowały wszelkie możliwe wysiłki dla ulepszenia i rozwoju podstawowej infrastruktury gospodarczej.

Przeprowadzenie tego rodzaju działań, motywowanych interesem publicznym, leży zwykle albo w obszarze bezpośrednich inicjatyw rządowych, albo też wśród prywatnych przedsiębiorstw, realizujących zlecenia rządowe. Dla przykładu, 40% ogółu inwestycji rządowych, zrealizowanych w ramach programu pomocy dla amerykańskiej gospodarki, przeprowadzonych zostało w dziedzinie podstawowej infrastruktury gospodarczej, a przeważająca część osiągnięć sektora prywatnego była następstwem takich infrastrukturalnych przedsięwzięć rządowych, jak szeroko wspominany projekt rozwoju doliny Tennessee. Sama kwestia wyboru państwowych bądź też prywatnych realizatorów tego typu przedsięwzięć jest zagadnieniem raczej drugorzędnym, jeśli tylko obie te formy są w stanie wypełniać zamiary rządu. Franklin Roosevelt posługiwał się obiema tymi formami, jak widać to na przykładzie działań Reconstruction Finance Corporation. Rząd daje wyraz swoim zamiarom poprzez regulację mechanizmów, według których prowadzona jest działalność gospodarcza jednostek infrastruktury, niezależnie od tego, czy znajdują się one w posiadaniu państwowym czy też prywatnym.

Aby móc inicjować ulepszanie i rozwój zarówno sektora publicznego, jak i prywatnego, koniecznym jest zdeklarowany społeczny zamiar, by utrzymywać ceny produktów i usług na poziomie umożliwiającym stałą regenerację infrastruktury gospodarczej. Polepszanie struktury kapitałowej oraz podniesienie poziomu technicznego w produkcji dóbr i usług muszą również leżeć w obszarze zamiarów społecznych. W praktyce oznacza to, iż bez działań protekcjonistycznych, możliwych do przeprowadzenia tylko dla obdarzonego społecznym mandatem rządu suwerennego państwa narodowego, zasada dobra publicznego jest nie do zrealizowania.

Alternatywą dla realizacji tego rodzaju zamiarów jest gospodarcza anarchia i ruina. Głównym powodem katastrofy, do której się obecnie zbliżamy, jest fakt, iż zwolennicy globalizacji ze ślepym uporem domagają się od rządów rezygnacji z opisanych przeze mnie zamiarów, a nawet ostatecznej rezygnacji z samego prawa, by zamiary takie w ogóle formułować.

Dla przykładu, aby móc odbudować zniszczoną obecnie gospodarkę światową koniecznym byłoby uruchomienie olbrzymich linii kredytowych, udostępnianych na niewielki procent dla spłat w terminach ćwierćwiecza lub nawet dłuższych. Taka właśnie państwowa polityka kredytowa, pospołu z działaniami protekcjonistycznymi, normalnymi jeszcze w okresie 1945-65, doprowadziła do szeroko zakrojonych ulepszeń w dziedzinie wzrostu produktywności i postępu technicznego, i to w tak zniszczonych regionach jak powojenna Europa.

Rozwój struktur ekonomicznych i Eurazja

W obliczu katastrofalnych skutków - gospodarczych jak i innych - jakie przyniosła ze sobą globalizacja, coraz silniejszym staje się ostatnio przekonanie, iż tylko ścisła, oparta na nowych formach współpraca wiodących narodów połączonego kontynentu euro-azjatyckiego może zaoferować jakąkolwiek perspektywę dobrobytu i rozwoju gospodarczego dla Eurazji. Przekonanie to manifestuje się coraz wyraźniej w kontaktach państw Europy Zachodniej z Rosją, a jednocześnie coraz większą wagę przykłada się do szerszego rozwoju kontaktów z wielkimi azjatyckimi centrami ludnościowymi. Potrzeba zagwarantowania bezpieczeństwa dla narodów Eurazji jest przy tym nie do oddzielenia od konieczności, by wypracować nowe formy i płaszczyzny dla wzajemnej współpracy gospodarczej.

Owo postępujące umacnianie się znaczenia Eurazji nie musi wcale dokonywać się kosztem Afryki, Australii, Nowej Zelandii czy też obu Ameryk. Przeciwnie, bez zasadniczej poprawy sytuacji gospodarczej Eurazji nie można żywić żadnych nadziei odnośnie przyszłości całej planety.

Gospodarki narodowe Eurazji są wytworem szerokiej palety narodów i kultur, znacznie różniących się od siebie nawzajem. Wszystkie je łączy jednak wspólna potrzeba realnej poprawy gospodarczej. Najważniejszymi aspektami współpracy tego konglomeratu kultur powinny być: szczególne podkreślenie znaczenia rozbudowy infrastruktur, bez których każde inne polepszenie warunków życia ludności jest praktycznie niemożliwe, oraz szeroki, stale przybierający na sile transfer technologiczny z regionów, które są w stanie go zaoferować, do regionów, w których niedobory technologoczne muszą zostać zrównoważone.

Cele tej współpracy są zasadniczo możliwe do zrealizowania w obszarze czasowym dwóch pokoleń. Szczególnie ważne są przy tym te cele, które powinno się wytyczyć dla nadchodzącego ćwierćwiecza. Warunkiem ich realizacji jest stworzenie długotrwałego systemu relacji finansowych możliwie stabilnymi kursami wymiany walut. Do tego dojść musi wytyczenie górnych granic dla oprocentowania i dla warunków udzielania kredytów finansowych. Granice te nie powinny pozwalać na przekraczanie górnego limitu oprocentowania rzędu 1-2%, przy czym niedozwolone powinno być jakiekolwiek oprocentowanie wtórne. Znaczna część inwestycji w stałą masę kapitałową powinna być finansowana przez długoterminowe kredyty o mniej więcej 25-letnim przebiegu. Warunki takie powinny dotyczyć mniej więcej jednej czwartej do połowy długoterminowych kredytów i umów handlowych.

Doświadczenia okresu sprzed roku 1965, kiedy obowiązywały postanowienia traktatu z Bretton Woods, są dla nas w tym względzie pożytecznymi przykładami. Podobnych wzorców dostarczyć może analiza gospodarczego rozwoju Stanów Zjednoczonych z lat 1933-45.

W dziedzinie walutowej i finansowej konieczne jest wprowadzenie zasad podobnych tym z lat 1945-65, przy czym w początkowym okresie powinno się orientować na bardziej restrykcyjnej wersji tych zasad z okresu 1945-58.

Ponadto powinniśmy z pełną uwagą wyciągnąć wnioski, płynące z szeroko zakrojonych, wojskowych i cywilnych programów badawczo-naukowych - jak dla przykładu program Kennedy'ego dla przeprowadzenia lądowania człowieka na Księżycu. Powodzenie naszego obecnego programu odbudowy gospodarczej Eurazji (jak i innych części globu) zależeć będzie w dużej mierze od tempa, z jakim badania naukowe zostaną zastosowane dla rozwoju postępu technicznego. Biorąc pod uwagę cały obszar Eurazji, ze szczególnym uwzględnieniem bogatych ludnościowo regionów wschodniej, południowo-wschodniej i południowej Azji, oczywistym staje się fakt, iż gospodarcze cele rozwojowe niemożliwe są do zrealizowania bez masowego przyspieszenia rozwoju technicznego. Jedynie świadoma strategia popierania badań naukowych może zagwarantować owo przyspieszenie, aż do osiągnięcia koniecznego poziomu rozwoju.

Realizacja tych celów wymaga także przeorientowania struktur rynku pracy i kształcenia, zarówno w Europie, jak i - przede wszystkim - w Stanach Zjednoczonych. Zmiany te dotyczyć muszą dwu aspektów. Aby podołać zobowiązaniom partnerstwa z technologicznie słabiej rozwiniętymi regionami globu, musimy znacznie zwiększyć ilość pracowników, zatrudnionych w sektorze badań naukowych i opracowywania nowych rozwiązań technicznych. Jednocześnie dbać musimy o podwyższenie poziomu technologicznego wszystkich pozostałych gałęzi gospodarki. Przy zachowaniu tych priorytetów w dziedzinach kształcenia zawodowego, inwestycji i rynku pracy, będziemy w stanie osiągnąć przyspieszony wzrost produktywności w obszarze tzw. krajów rozwiniętych. Tym samym osiągalnym stanie się wzrost produktywności na głowę mieszkańca w regionach technologicznie dziś słabiej rozwiniętych.

Zadaniem na dzisiaj jest: wypracowanie reguł dla rozwoju fizycznych struktur gospodarki oraz opracowanie zasad dla polityki walutowej i sektora finansowego, które odpowiadałyby potrzebom struktur gospodarczych. Zadanie to musi znaleźć wyraz w jasnym sformułowaniu naszych zamiarów. A kiedy to uczynimy, będziemy mogli zakładać, iż prezydent Roosevelt także poparłby nasze zamiary.

„Należy wyjaśnić, że długoterminowa polityka energetyczna ma dwa odróżniające się, ale jednocześnie związane ze sobą praktyczne znaczenia. Po pierwsze, oznacza osiągnięcie określonego efektu dzięki rozbudowie nowych zdolności produkcji energii, przy czym kolejne zakłady produkcji energii instalowane są zazwyczaj co trzy do pięciu lat. Po drugie, oznacza coś o wiele głębszego, mianowicie, spojrzenie na politykę energetyczną w kategoriach określonych przez znanego biochemika, Władymira Wernadskiego, który sformułował koncepcję noosfery.

W celu jej wyjaśnienia, podsumuję idee Wernadskiego w kontekście mojej własnej pracy w zakresie ekonomii fizycznej, jednocześnie korygując popularną choć niekompetentną opinię na ten temat.

Wernadski znany jest ze swojej definicji biosfery, według której atmosfera, oceany i znaczna część powierzchni Ziemi w głąb do dziesiątek kilometrów jest naturalnym produktem oddziaływania żywych procesów na martwą Ziemię jako taką. Podkreślił też, że tempo wzrostu biosfery rośnie wraz ze wzrostem działalności gospodarczej człowieka. W ten sposób określił naszą planetę, po pierwsze, jako ciało znajdujące się pod rządami biosfery, które z kolei znajduje się pod wpływem twórczej siły, tzn. ludzkiego potencjału twórczego. Następnie Wernadski zdefiniował to nałożenie intelektualnych sił twórczych - cechę charakterystyczną jedynie dla gatunku ludzkiego – na biosferę za sprawą działań w ramach realnej gospodarki, jako noosferę.

Oznacza to, że powinniśmy postrzegać kontynuowany przez ludzkość proces rozwoju podstawowej infrastruktury jako z punktu widzenia funkcji rozciągnięcie roli biosfery w generowaniu i utrzymaniu warunków koniecznych dla utrzymania życia ludzkiego.

Dlatego też, obszary stanowiące interes społeczny, jak transport publiczny, gospodarka wodna, rolnictwo, leśnictwo, produkcja i dystrybucja energii powinny być rozumiane, jak to określił Wernadski, jako naturalne produkty noosfery, w taki sam sposób, jak atmosfera czy oceany powinny być traktowane jako naturalne produkty biosfery. Z punktu widzenia nowoczesnej gospodarki rozwój ogólnej podstawowej infrastruktury oraz konserwacja i polepszenia biosfery należy postrzegać jako nieustający homogeniczny proces w obszarze noosfery.

Oznacza to, że jednym z zadań administracji państwowej jest zapewnienie, że masa lądowa Ziemi ulega poprawie, jako biosfera, w sposób gwarantujący poprawę warunków życia ludzkiego.

W tym celu, jako specjalista w dziedzinie ekonomii fizycznej, zaproponowałem wspólnie z grupą współpracowników wprowadzenie w ramach eurazjatyckiego mostu lądowego tzw. korytarzy rozwojowych. Są one oparte na sformułowanej wcześniej przez Fryderyka Lista i Henry C. Careya w kontekście systemu amerykańskiego funkcji transkontynentalnego systemu kolei, takich jak np. koleje integrujące Stany Zjednoczone od Atlantyku po Pacyfik jako jedno terytorium narodowe.

Analiza odpowiednich przykładów zarówno z historii starożytnej jak i nowożytnej wykazuje konieczność korelacji ogólnych szlaków transportowych z systemem produkcji i dystrybucji energii oraz systemem dróg wodnych zgodnie z jedną koncepcją. Rozbudowa tego rodzaju korytarzy o szerokości 50 mil lub więcej, stworzy warunki dzięki którym obszary w głębi lądu zazwyczaj o marginalnej wartości staną się wysoce produktywne i płodne gospodarczo.

Jeśli podejdziemy w odpowiedni sposób do takich szlaków rozwojowych, rezultatem będzie znaczne polepszenie biosfery zamieszkiwanej przez człowieka, nie zaś jej pogorszenie, jak uważają niektóre źle poinformowane osoby.

Obecny kryzys, zrodzony szczególnie z nierozważnej polityki Stanów Zjednoczonych ostatnich 35 lat doprowadził nas do punktu, w którym troska o przyszłe pokolenia powinna zmobilizować nas do realizacji polityki mającej za cel rozwój noosfery i tym samym polepszenie warunków życia.

Koncepcja rozwoju noosfery idzie w parze z innym ważnym elementem długoterminowej misji naszego kraju. Jednym z najbardziej efektywnych motorów postępu naukowego i technologicznego XX w. był program związany z badaniami przestrzeni kosmicznej. Większość przełomowych odkryć w nauce i technologii było produktem programów militarnych i kosmicznych lub osiągnięto je w symbiozie z nimi.

Z powodów, które przedstawiłem w szczegółach w innych pracach, ustanowienie zakładów produkcyjnych na Księżycu oraz wzorujących się na Los Alamos laboratoriów naukowych na Marsie ważne jest z punktu widzenia bezpieczeństwa na Ziemi, chociażby z powodu zagrożenia asteroidami. Takie przedsięwzięcia mają ochronić nas nie przed wyimaginowanymi gośćmi z kosmosu, lecz naturalnymi, biologicznymi kastastrofami, które są niejako wprogramowane w Układ Słoneczny. Dowody tego, że deszcze promieni kosmicznych uderzające Ziemię pochodzą z pełnej anomalii Mgławicy Raka, sugerują rodzaj problemów i korzyści, które wziąć musi pod uwagę misja naukowa skoncentrowana na kosmosie. Nie oznacza to, że mamy planować wizytę na tej Mgławicy w najbliższej przyszłości, ale powinniśmy ją studiować i przyjrzeć się bliżej efektom promieniowania na cechy charakterystyczne procesów żywych i martwych w Układzie Słonencznym i na samej Ziemi.

Misje badawcze dotyczące najbliższych nam obiektów Układu Słonecznego planowane byłyby na 25-50 lat, ale są one bezsprzecznie niezbędne i przyniosą natychmiastowe korzyści dla życia na Ziemi, dzięki praktycznemu wykorzystaniu dokonywanych dzięki nim odkryć.

Rozważając z punktu widzenia koncepcji Wernadskiego kroki wymagane w procesie reprodukcji środowiska Ziemi na powierzchni Marsa, zmuszeni jesteśmy spojrzeć w nowym świetle na stosunek między społecznością ludzką a jej noosferą i biosferą. Fakt, iż tak wiele ludzi w ostatnich okresie z powagą odnosi się do stanu biosfery, bez względu na to, czy rozumie w pełni tę kwestię, świadczy o naturalnej i zdrowej skłonności, by postrzegać przyszłe warunki życia ludzkiego jako wyznacznik misji dla tworzenia obecnej polityki.

Moralność, czyli klej spajający społeczeństwo jako jednostki ludzkie, nie zaś bestie na model Hobbesa, nie ogranicza się do lokalnych stosunków między żyjącymi obecnie ludźmi, lecz obejmuje też sposób, w jaki żyjąca obecnie moralna jednostka rozumie swe krótkotrwałe i kruche życie w stosunku do pokoleń żyjących w przeszłości i tych, które przyjdą w przyszłości. Pasja, jaka rodzi się w człowieku rozważającym swój stosunek do przeszłości i przyszłości, stanowi żywy krwioobieg prawdziwej ucywilizowanej moralności.

Bardzo często zadania, które wydają się mało myślącym osobom niemożliwe do wykonania, okazują się doskonałym motywem dla indywidualnych i wspólnych osiągnięć, od których zależą zdrowe społeczne stosunki.

Programy rządowe nigdy nie powinny kierować się obsesją bardziej oczywistymi natychmiastowymi zadaniami w stopniu, który usunąłby w cień rolę ludzkiej motywacji w dążeniu do osiągnięcia rzeczywiście ważnych celów. Bez rozwiniętego w pełni poczucia misji nawet dobrze zaplanowane wojny kończą się przegraną, kiedy dochodzi do walki, a zdolne oddziały nie dają sobie rady z lokalnymi zadaniami. Bez sięgających daleko w przyszłość celów motyw, by przynajmniej posuwać się do przodu jest dziś tak wątły, że nawet proste przeszkody wydają się być nie do pokonania, nawet jeśli w rzeczywistości są drobnostką. Nie możemy pozwolić, by nasze umysły były tak dalece opanowane przez mentalność księgowego, że pomijamy znaczenie spraw, których nie umieścił w budżecie, mianowicie ludzkiej motywacji, która w najlepszym swoim wyrazie napędza pracę obecnych i przyszłych pokoleń".